درگاه اصلی آستان قدس رضوی

خوانچه‌های جواهرات در روضه منوره حرم امام رضا(ع)، شامل اشیائی ریز و درشت قیمتی می‌شود که در قابی با زمینه مشکی به طور خاص بر روی چهار طرف دیوار روضه مطهر نصب شده‌ و خودنمایی می‌کنند.

بهزاد نعمتی، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با معرفی این قاب‌های زیبای جواهرات، گفت: داخل روضه منوره و بر روی چهار دیوار اطراف ضریح، قاب‌هایی نصب شده که با اشیاء قیمتی مزیّن شده است که به خوانچه‌های جواهرات معروفند. این خوانچه‌ها دربرگیرنده تعدادی از زینت‌آلات و اشیاء قیمتی همچون گردن‌بند، دستبند، شمشیرها و خنجرهای مرصّع و جواهرات تقدیمی پادشاهان و بزرگان است که این اقلام پیش‌تر در خزانه آستان قدس نگهداری می‌شد و اکنون این اشیاء قیمتی برای زینت حرم مطهر در داخل قاب‌های شیشه‌ای بر دیوارها نصب شده است.

جِقّه شاهی

وی افزود: تاریخ نصب این خوانچه‌ها به‌درستی معلوم نیست. اما مطابق اسناد، در دوره قاجار نصب اشیای نفیس بر روی دیوارهای حرم مرسوم شد، به‌طوری‌که ناصرالدین‌شاه در سال 1284 قمری، قبل از ورود به حرم مطهر در دروازه پایین خیابان، جقّه سلطنتی را که مادرش به وی اهدا کرده بود از سر برداشت و به عنوان پیشکش به حرم مطهر ‌فرستاد و به تبعیت از ناصرالدین شاه، دیگران نیز اشیایی را تقدیم بارگاه مطهر کردند. این جواهرات بر دیوار بالاسر به‌طور زیبایی نصب شد تا هنگام ورود شاه و همراهان جواهرات تقدیمی منصوب باشد و این طور حدس زده می شود که آغازگر این سنت، ناصرالدین شاه قاجار است.

نعمتی با اشاره به مستندات تاریخی این قاب‌ها بیان کرد: قدیمی‌ترین سندی که وجود این خوانچه‌ها را تأیید می‌کند، عکسی است که نشان‌دهنده تعمیر ضریح سوم در سال 1311 شمسی است؛ در این عکس خوانچه‌ای بزرگ بر بالای دیوار پشت‌ سر مبارک مشاهده می‌شود. همچنین، در سال 1322 شمسی،‌ محمدرضا‌شاه پهلوی، قَمه ای برای نصب در یکی از خوانچه‌های جواهرات  به حرم مطهر اهدا کرد که در اسناد، به سال آن نیز اشاره شده است.

وی ادامه داد: شاید جالب باشد بدانیم که اوّلین صورت‌مجلسی که در آن مشخصات اشیاء قیمتی و جواهرات داخل خوانچه‌ها به تفکیک با قیمت آن‌ها آمده، مربوط به 24 اسفند 1324 به نوشته احتشام کاویانیان است؛  در این سال اشیاء خوانچه‌های بقعه مطهر با نظارت کمیسیونی، پس از تنظیف و مطابقت با صورت‌مجلس قبلی، دوباره ارزش‌گذاری و هریک از خوانچه‌ها همراه با اشیا و سیاهه آن مجدداً لاک و مهر و در محل اوّلیه نصب شد. مطابق این صورت‌مجلس، اشیاء داخل این خوانچه‌ها 104 قلم بوده که 18 قلم آن به اشیاء نفیس اهدایی ناصرالدین‌شاه و خانواده سلطنتی وی اختصاص داشته است.

پژوهشگر بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی با اشاره به جابجایی های صورت گرفته به دلیل تغییرات و تعمییرات در بنای روضه منوره، اظهار کرد: این خوانچه‌ها و جواهرات درون آن‌ها همیشه ثابت نبوده، بلکه هر از چند گاهی به دلایلی جابه‌جا و تغییر ‌یافته است. از جمله در سال‌های 1342-1344 شمسی پس از توسعه بقعه مطهر در ضلع غربی، خوانچه بزرگ وسط دیوار به دو خوانچه کوچک‌تر و سه ترنج زیبا تبدیل شد. در سال 1353 شمسی نیز خوانچه‌های جواهرات حرم به‌سبب تعمیر کاشی‌ها و آینه‌کاری بقعه مطهر به خزانه منتقل و پس از انجام تعمیرات، دوباره در محل‌های تعبیه شده نصب شد.

نعمتی در ادامه بیان کرد: همچنین، در سال‌های 1358 و 1359 شمسی، پس از توسعه قسمت پشت‌ سر مبارک و استحکام‌بخشی دو ضلع پیش‌رو و پایین‌پای مبارک، ضمن کاشی‌کاری نمای دیوارها مانند دیوار بالاسر، خوانچه‌های جواهرات این سه ضلع نیز به‌شکل دو خوانچه کوچک‌تر در دو طرف دیوار نصب شد. احتمالاً در همین سال‌ها در هر یک از دیوارهای بقعه، سه ترنج یک شکل و یک اندازه تعبیه شید. به‌این‌ترتیب در نخستین سال‌های انقلاب اسلامی، بقعه مطهر دارای هشت خوانچه و دوازده ترنج برای نمایش جواهرات و اشیای نفیس بوده است.

وی اظهار کرد: قاب ها و ترنج‌های جواهرات تا سال 1373 شمسی بدون تغییر باقی ماند. اما در این سال به‌سبب بمب‌گذاری حرم مطهر، اشیاء داخل آن‌ها که بر اثر شدت انفجار، منهدم، مفقود و معیوب شده بود که با تنظیم صورت‌جلسه‌ای جداگانه برای هر یک از خوانچه‌ها و ترنج‌ها، مجدداً تجهیز و آراسته شد. در سال 1378 شمسی نیز به‌علت تغییر در مسیر کانال‌های تهویه روضه منوره و قرار گرفتن ترنج‌های جواهرات در مسیر آن، تمامی ترنج‌ها (12 عدد) برچیده و فقط در هر طرف دیوار یک ترنج بزرگ‌تر تعبیه شد.

پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی افزود: در آخر بهمن 1379 شمسی با حضور کمیسیون طلا و جواهرات، 12 ترنج قبلی به چهار ترنج جدید منتقل و برای تسهیل در امر تنظیف و یا تغییرات آینده، تمام خوانچه‌های چوبی به فلزی تبدیل و خوانچه‌ها بر روی صفحۀ چوبی (پرتابل) با روکش مشکی نصب شد. اشیای قیمتی داخل خوانچه‌ها و ترنج‌ها بعد از سال 1373 شمسی تقریباً بدون تغییر بوده است. تنها دو مورد تغییر ایجاد شد که یکی از این تغییرات مربوط به اردیبهشت 1377 است که یک عدد گردن‌بند اهدایی والده تولیت آستان قدس، آیت‌الله واعظ طبسی طی صورت‌جلسه‌ای در خوانچه شماره چهار در دیوار بالاسر نصب شد.

نعمتی اظهار کرد: در سال‌های اخیر چیدمان خوانچه ها و ترنج‌ها بدون تغییر باقی مانده است که در حال حاضر هشت خوانچه و چهار ترنج با ابعاد مساوی و ظاهری مشابه در روضه منوره قابل مشاهده است؛ به‌ این‌ ترتیب‌ که بر دو طرف هر دیوار، دو خوانچه مستطیل شکل به‌صورت قرینه و در ارتفاع کمی بالاتر بین آن‌ها، یک ترنج وجود دارد. در خوانچه‌ها اشیاء حجیم‌تر مانند شمشیرها و خنجرها و در ترنج‌ها، اشیاء ظریف‌تر مانند گردنبندها و گوشواره‌ها نصب است. مطابق دفتر خزانه، 194 قطعه نفیس درون خوانچه‌ها و 73 قطعه نفیس‌ درون ترنج‌ها قرار دارد که ممکن است در سال‌های اخیر تغییرات کمی وارد شده باشد.