درگاه اصلی آستان قدس رضوی

مهمانسرای امام رضا (ع) محلی برای پذیرایی زائران، مستمندان، خدام و کارکنان حرم مطهر رضوی با قدمت بیش از 500 سال است. این مکان در گذشته نام‌های گوناگونی داشته است: در دورۀ صفوی و افشار از آن با عنوان مطبخ و در عهد قاجار با نام کارخانۀ مبارکه یاد شده است، در عصر پهلوی به مهمان‌خانۀ حضرتی و سپس مهمانسرای حضرت تغییر نام داد.

قدیمی‌ترین خبر دربارۀ پیشینۀ مهمانسرا متعلق به عهد تیموری است. به نوشتۀ خواندمیر در این دوره در حرم امام رضا (ع) مکانی به نام «غلورخانه» دایر بوده که ظاهراً در آن‌جا غذایی شبیه حلیم برای اطعام فقرا، ضعفا و ایتام طبخ می‌شده است.

همچنین، در میان قدیمی‌ترین اسناد مربوط به مهمانسرا می‌توان از سند هزینۀ تأمین سوخت و مصالح شیلان مطبخ آستان قدس در محرم سال ۱۰۱۶ قمری یاد کرد، در سندی دیگر به تاریخ 1096 قمری از ساخت عمارت جدیدی برای مطبخ یاد شده، اما به مکان آن اشاره‌ای نشده است.

تا دورۀ افشاری، خدام و کارکنان آستانه ناهار و شام خود را از مطبخ تحویل گرفته و در کشیک‌خانه صرف می‌‌کردند. همچنین، علاوه‌بر اطعام خدمه و زائران، از رجال و افراد نامی به‌طور ویژه پذیرایی می‌شد. ازجمله نقل است زمانی‌که سلطان‌اکبر، فرزند اورنگ‌زیب، پادشاه هندوستان با تشریفات بسیار در سال 1107 قمری وارد مشهد شد، به دستور شاه‌سلطان‌حسین از وی و ملازمانش، به همراه خدمۀ آستانه، در دارالضیافه با قهوه و گلاب و شیرینی و 150 قاب غذا و حلوا و فرنی و فالوده و اقسام خوراکی‌ها و شربت‌های مختلف پذیرایی کردند و به صرف شیلان مفتخر شدند.

شیلان، ناهاری ویژۀ اعیاد و ایام خاص بود. برای افراد نیازمند و مسکین هم غذایی موسوم به «آش فقرا» به‌صورت روزانه پخته می‌شد و در شب‌های جمعه حلوا طبخ و خیرات می‌گردید.

همچنین، از حویج‌خانه (محلی برای نگهداری مواد غذایی) و شربت‌خانه به‌عنوان بیوتات وابسته به مهمانسرا و از توشمال (خوان‌سالار یا ناظر مطبخ)، ناظر شیلان، سفره‌چی، طباخ، کباب‌پز، بریانی‌پز، مطهر، رحبان (خوش‌آمدگو)، قاپوچی (دربان) و ایاغچی (پیشخدمت) به‌عنوان مشاغل مرتبط با آن یاد شده است.

هزینه‌ها و مخارج مهانسرای حضرتی

هزینه‌ها و مخارج مهمانسرای حضرتی از محل درآمد موقوفات خاص تأمین می‌شد و عمده مخارج مهمانسرا تهیۀ اقلام مورد نیاز برای طبخ غذا و پرداخت مواجب به کارکنان بود. اجناس مورد نیاز باید مطابق با قیمت روز بازار به‌صورت ماهانه تهیه می‌شد و تحویلداران پس از تأیید محتسب، بروات دفتری ممهور به مهر ناظر و وزیر و مستوفی و مشرف را صادر می‌کردند و مطابق دستورالعمل مشخص به مصرف می‌رسید.

مهمانسرای آستان قدس تا اواسط دورۀ قاجار دارای یک مطبخ بود و از همۀ خدام و زائران در یک مکان پذیرایی می‌شد. این روش تا دوران پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار معمول و مرسوم بود تا این‌که از دورۀ تولیت عضدالملک مطبخ خدامی و زواری از یکدیگر جدا شد. مهمانسرای خدام در صحن نو در قسمت پایین‌پای حضرت و مهمان‌خانۀ زوار در قسمت بالاخیابان واقع بود. هر مهمان‌خانه برای خود ناظری جداگانه داشت که زیر نظر ناظر کل خدمت می‌کرد. علاوه‌ بر ناظر، از وجود دو تن دیگر به نام مشرف و امین هم برای نظارت دقیق‌تر امور استفاده می‌‌شد.

وظیفۀ مهمانسرای زواری که در سال 1276 قمری به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شد، تهیۀ ناهار و شام برای زواری بود که از نقاط مختلف به زیارت مرقد مطهر امام رضا (ع) می‌آمدند اما وظیفه مهمانسرای خدام تهیۀ ناهار و شام برای خدمۀ کشیک موظف آن روز و دیگر کارکنانی بود که به اقتضای شغل خویش در حرم مطهر حضور داشتند.

در ایام ماه مبارک رمضان به‌جای ناهار و شام به خدام افطاری و سحری داده می‌شد و به بعضی از خدام، در صورت صلاحدید، به‌جای ناهار و شام قیمت آن را پرداخت می‌‌کردند.

برای معاریف زوار و علما و اشراف و راجه‌های هندوستان و شخصیت‌های برجسته ممالک اسلامی و ایران که به زیارت مرقد امام می‌آمدند، دربانان آستان قدس با تشریفات خاص در خوانچه‌های مسی غذا می‌بردند. اکثر زوار خارجی که از غذای مهمانسرا استفاده می‌کردند، از کشورهای افغانستان، پاکستان و هندوستان و اعراب شیعۀ عتبات عالیات، بحرین و جبل عامل لبنان بودند.

در ایام محرم و صفر پس از برگزاری مراسم نوحه و روضه‌خوانی و عزاداری، از مهمانان و زائران در مهمانسرا پذیرایی می‌شد. در بعضی از ایام سال، علاوه‌بر شام به زوار ناهار نیز داده می‌شد. ناصرالدین‌شاه در سفر دوم خود به مشهد، مبلغ هزار تومان در مالیات املاک آستان قدس تخفیف داد و مقرر کرد از محل آن در سه ماه رجب، شعبان و رمضان در دو نوبت ناهار و شام، غذاهای مطبوع و گوارا تدارک شود و به مصرف فقرا و زوار و مهمانان ویژه در محل مهمانسرای زواری برسد. در این سه ماه، زائران روزانه با 60 مجموعه ناهار و افطار، شامل طعام الوان و اشربۀ گوارا پذیرایی می‌شدند و مردم عقیده داشتند اگر به مریضی از غذای حضرتی داده شود او شفا پیدا می‌کند.

هزینه‌های مهمانسرا با توجه به ورود و خروج زوار، متفاوت بود. هزینه‌های مهمانسرای خادمی و زواری به ترتیب هشت و هفت درصد از کل درآمد سالانۀ آستان قدس بود. چون از مهمانسرای خادمی اغلب کارکنان و خدمه استفاده می‌کردند، وضع مناسب‌تری داشت و هزینۀ بیشتری صرف آن می‌شد. تهیۀ اقلام مورد نیاز به‌صورت مقاطعه‌کاری با اطلاع ناظر، ناظم و مشرف کارخانه به تحویلداران آستان قدس واگذار می‌شد. گاهی نیز این کار به افراد دیگر واگذار می‌شد و آن‌ها با سوءاستفاده از این مسئله، اجناس نامرغوب را با وزن کمتر برای مهمانسرا خریداری می‌کردند و به این طریق به آستان قدس ضرر می‌زدند.

از دیگر هزینه‌ها می‌توان به پرداخت کرایۀ حمل اجناس خریداری شده، تهیۀ هیزم و نفت برای سوخت و شمع و چراغ برای روشنایی، تهیۀ قند و چای و وسایل مورد نیاز مطبخ مانند دیگ، ملاقه، صافی، جایگزینی ظروف مستعمل و صفاری ظروف مسی و تعمیرات مهمانسرا اشاره کرد.

در اواخر دورۀ قاجار، نحوۀ ادارۀ مهمانسرای خادمی و زواری نامناسب بود و سوءاستفاده‌های بسیاری از آن می‌شد. خدام بیشتر مواقع به جای صرف شام و ناهار پول آن را دریافت می‌کردند و از زوار نیز پذیرایی چندانی نمی‌شد. از کیفیت غذاها نیز بسیار کاسته شده بود به‌نحوی که مورد اعتراض اکثر مردم واقع می‌شد. کارکنان مهمانسرای زواری به‌جای اطعام فقرا و نیازمندان، خوانچه‌های غذا را برای اعیان زوار می‌فرستادند تا از آنها به‌عنوان تبرک، انعام دریافت نمایند.

ادغام آشپزخانه خدامی و زواری در دوره پهلوی اول

در دورۀ پهلوی اول، در زمان نیابت تولیت اسدی، آشپزخانۀ خدامی و زواری ادغام شد و در یک مکان قرار گرفت. همچنین ضمن تعمیر محل مهمانسرا، اتاق‌های پاکیزه‌ای را برای پذیرایی مهیا نمودند. برای جلب رضایت عامه، بر طبخ غذا نظارت شد و برای جلوگیری از ازدحام جمعیت برگه‌های دعوت به منازل زواری ارسال می‌شد. در دورۀ نیابت تولیت محمدعلی منصور، به‌خاطر کمی جا، مهمان‌خانۀ تازه‌ای با امکانات مناسب در سه طبقه در بست بالا (شیخ طوسی) بنا شد و در تمام اوقات سال عده‌ای از زائران در آنجا پذیرایی و اطعام می‌شدند که بر شمار آنان در اوقات عزاداری و مراسم خاص افزوده می‌شد. در زمان سیدفخرالدین شادمان، به‌دستور وی مهمان‌خانۀ حضرتی تعمیر اساسی و تزیین شد، ظروف مسی آن به ظروف چینی گل‌سرخی تبدیل شد، نام مهمان‌خانه به مهمانسرا تبدیل و میز و صندلی‌های آبرومند تهیه و تابلوهای زیبایی در آن‌جا نصب شد.

چون بنای مهمانسرای امام رضا (ع) با طرح نوسازی‌های حرم مطهر هماهنگی نداشت و نیز با ازدیاد زائران پذیرایی از آنان دشوار شده بود، تصمیم گرفتند ضمن اجرای طرح توسعۀ اطراف حرم مطهر، به‌جای آن مهمانسرای جدیدی در بست پایین‌خیابان بسازند. این بنا در سال 1353 شمسی در زمینی به مساحت 850 متر مربع در سه طبقه ساخته و به امکانات و دستگاه‌های پیشرفته مجهز شد. تشکیلات اداری آن عبارت بود از: رئیس، کارمند دفتری، روضه‌خوان، آشپز و کمک‌آشپز، سرایدار، دربان و مأمور تنظیف که زیر نظر ادارۀ تشریفات اماکن متبرکه مشغول خدمت بودند.

مهمانسرای امام رضا (ع) بعد از انقلاب

پس از انقلاب اسلامی برای توسعۀ مهمانسرای حضرت اقداماتی صورت گرفت و ساختمان مهمانسرا با مساحت 1066 و زیربنای 4264 متر مربع در سه طبقه توسعه و گسترش یافت. همچنین بنای دیگری برای مهمانسرا در غرب صحن غدیر حرم مطهر ساخته شد.

مهمانسرای حضرت، علاوه‌بر پذیرایی همه‌روزه از مهمانان، در مناسبت‌ها و مراسم خاص مانند تولد حضرت علی (ع) در 13 رجب، مراسم اعتکاف، تولد حضرت امام حسین (ع) در سوم شعبان و میلاد حضرت مهدی (ع) در نیمه شعبان، به‌طور ویژه از مهمانان دعوت شده به این مراسم پذیرایی می‌کند.

تشکیلات کنونی ادارۀ مهمانسرا شامل رئیس اداره، دو معاون و چهار بخش پذیرایی، انبار، آشپزخانه و کارشناسی مواد غذایی است. در این مجموعه، علاوه‌ بر نیروهای رسمی از وجود نیروهای افتخاری مرد و زن نیز استفاده می‌شود. شمار این نیروها، 98 نفر رسمی در امور آشپزی و میزبانی و 1500 نفر افتخاری خانم و آقا در امور آماده‌سازی و میزبانی و توزیع دعوت‌نامۀ مهمانسرای حضرت در واحدهای اقامتی مناطق مختلف شهر است.

موقوفات مهمانسرای امام رضا (ع)

رزرو غذا در مهمانسرای امام رضا (ع)